De impact van de thuisomgeving op de leesontwikkeling van kinderen

Wat is de impact van genetische factoren én van een taalrijke thuisomgeving op de leesontwikkeling van kinderen? In 2017 deden Peter de Jong (lid van onze Wetenschappelijke Adviesraad Dyslexie) en Elsje van Bergen onderzoek naar dit onderwerp. Elsje vertelt over het vervolgonderzoek dat zij inmiddels in Noorwegen heeft afgerond.

Elsje van Bergen is associate professor aan de Universiteit van Amsterdam en visiting professor aan de Universiteit van Oslo (Noorwegen). In Amsterdam leidt zij een onderzoeksgroep van ongeveer tien wetenschappers. Zij zegt over haar onderzoeksterrein: “Bij het ene kind lijkt het leren lezen vanzelf te gaan, terwijl het andere kind er heel veel moeite voor moet doen. Ik ben geïnteresseerd in die individuele verschillen en in het samenspel van de invloed van genen en omgeving.” Elsjes team doet heel uiteenlopend, fundamenteel onderzoek. Bijvoorbeeld grootschalig onderzoek waarbij kinderen voor een langere tijd worden gevolgd, tweelingenonderzoek, DNA-onderzoek en kleinschalig onderzoek. In haar onderzoekslijn zien we een combinatie van psychologie, pedagogiek, genetica en volksgezondheid. “Door het combineren van al die typen onderzoek en de samenwerking met verschillende disciplines vergroten we onze gezamenlijke kennis.”

De waarde van internationale verschillen

Elsje van Bergen is betrokken bij onderzoek in diverse landen. Zij zegt over de toegevoegde waarde daarvan: “Als je kijkt naar de invloed van genen en omgeving en naar de balans tussen beide, dan zien we dat dat beeld samenhangt met de context. Die context kan per land sterk verschillen. Zo hebben we in Nederland gratis onderwijs en is er een nationaal curriculum. Dat is heel anders dan in de VS, waar zo’n nationaal curriculum ontbreekt en er grote verschillen tussen scholen zijn. Daar heeft bijvoorbeeld het inkomen van de ouders invloed op het schoolaanbod en de schoolkeuze. Als onderzoeksresultaten in verschillende landen in dezelfde richting wijzen, geeft dat meer vertrouwen in de conclusies.”

Invloed van nature en nurture

In Noorwegen deed Elsje met haar Noorse collega’s onlangs onderzoek onder 242 kinderen en hun (voornamelijk hoogopgeleide) ouders. Over de achtergrond van het onderzoek zegt zij: “Er zijn al veel studies naar wat ouders thuis kunnen doen om hun kind cognitief te stimuleren en om hun taal- en leesontwikkeling te ondersteunen. Ouders die bijvoorbeeld regelmatig voorlezen, hebben gemiddeld genomen kinderen die sneller leren praten en het beter doen op school. Het lijkt misschien plausibel om hier een oorzakelijk verband te veronderstellen, maar in onderzoek moet je daar erg voorzichtig mee zijn. Er kunnen andere factoren zijn die de vaardigheden van het kind kunnen verklaren, bijvoorbeeld de genen die ouders doorgeven. Om daar een beter beeld van te krijgen, heb ik in 2017 samen met Peter de Jong onderzoek gedaan in Nederland. Het grootschaliger, meer geavanceerde Noorse onderzoek borduurde daarop voort.”

Onderzoek naar thuis, ouders en kind

Tijdens het onderzoek is de zogenoemde geletterdheid van de thuisomgeving in beeld gebracht. Daarbij werd gekeken naar de frequentie van leesactiviteiten van de ouders (helpen zij hun kind bijvoorbeeld met het lezen van woorden en lezen zij zelf voor) en het aantal kinderboeken dat thuis beschikbaar is. Om te kijken of ouders een beetje thuis zijn in de kinderliteratuur, werden lijsten met titels en auteurs voorgelegd en gevraagd welke ze kenden. Om sociaal wenselijke antwoorden te voorkomen, was een deel van de titels en auteurs nep. Om een beeld te krijgen van de doorgegeven genetica werd de leesvaardigheid van ouders gemeten. Zij kregen de opdracht om zo snel en zo goed mogelijk een woordenlijst hardop voor te lezen, net zoals bij de drie-minuten-toets (DMT). Voor het inzichtelijk maken van de woordleesontwikkeling van kinderen werd ook gebruikgemaakt van de Noorse evenknie van de DMT. Dat gebeurde in het jaar waarin het leesonderwijs start (de Nederlandse groep 3) en twee jaar later.

Resultaten

In zekere zin bevestigt het onderzoek wat werd verwacht: een taalrijke thuisomgeving is een sterke voorspeller voor hoe goed kinderen technisch lezen. Als de leesvaardigheden van de ouders óók worden meegenomen zien we echter een iets ander beeld. Dan is het effect van die taalrijke omgeving een stuk minder groot. De genetica speelt dus echt een betekenisvolle rol en kan een (positieve of negatieve) invloed hebben op de taalontwikkeling. Dan hebben we het over zowel de beginnende leesvaardigheid als de latere leesontwikkeling. Het onderzoek laat ook zien dat moeders méér dan vaders de neiging hebben om meer leesactiviteiten te ondernemen als hun kind moeite blijkt te hebben met lezen.

Aanbevelingen voor de dyslexiepraktijk

Wat kúnnen bijvoorbeeld dyslexiebehandelaars met de uitkomsten van dit onderzoek? Elsje: “Dyslexiebehandelaars moeten vooral een taalrijke thuisomgeving blijven stimuleren, want die is ongelofelijk belangrijk. Maar het is niet zo dat een kind hoe dan ook prima gaat lezen als je voldoende voorleest en eindeloos boeken in huis haalt. Daarmee schetst je een te positief beeld. En onbedoeld kun je daarmee het idee geven dat ouders niet genoeg hebben gedaan als hun kind slecht leest. Dat wil ik echt voorkomen! Voor sommige kinderen is het gewoon heel veel moeilijker om te leren lezen. Dat hoeft niet veroorzaakt te zijn door onvoldoende taalstimulatie. Het is belangrijk om dat te erkennen en om ouders daar een realistisch beeld van te schetsten. Dat betekent overigens niet dat je dan maar bij de pakken neer moet zitten. Juist deze kinderen hebben extra stimulering en extra ondersteuning nodig. In onderzoek met de interventie BOUW! hebben we laten zien dat ook kinderen met een familiair risico op dyslexie baat hebben bij extra ondersteuning.”

Meer lezen of luisteren

• Podcast Dyslexie en genen
• Blog Dyslexie en genen: nature en nurture
• ‘De intergenerationele impact van moeder en vaders op de woordleesontwikkeling van kinderen.’ Engelstalig artikel. In: The Journal of Child Psychology and Psychiatry.
• ‘Waarom zijn thuisgeletterheidsomgeving en leesvaardigheden van kinderen met elkaar verbonden? Wat onthullen ouderlijke vaardigheden?’ Engelstalig artikel over het onderzoek uit 2017 dat Elsje noemt. In: Reading Research Quarterly.
• Opvoeding kan de natuur zijn: waarschuwende verhalen en voorgestelde oplossingen. Engelstalig artikel. In: NPJ Science of Learning.
• Onderzoek naar de interventie BOUW! In kinderen met en zonder familiair risico op dyslexie: Zijlstra, H., Van Bergen, E., Regtvoort, A., De Jong, P. F., & Van Der Leij, A. (2021). Prevention of reading difficulties in children with and without familial risk: Short-and long-term effects of an early intervention. In: Journal of Educational Psychology, 113(2), 248.